Badania genetyczne w diagnostyce nowotworów — kiedy warto je wykonać?

Czym są badania genetyczne i dlaczego są ważne w diagnostyce nowotworów?

W ostatnich latach jesteśmy świadkami spektakularnych osiągnięć nauki w genetyce medycznej. Wkracza ona do większości specjalności medycyny, w tym również do onkologii. Statystyki jasno wskazują, że choroby nowotworowe są drugą co do częstości przyczyną zgonów oraz poważnym problemem lekarskim i społecznym na całym świecie. Dlatego tak intensywnie poszukiwane są nowe metody profilaktyki, diagnostyki oraz leczenia choroby nowotworowej. 

Udowodniono, że u źródła wielu chorób nowotworowych leżą zmiany w poszczególnych genach. Genetyczne podłoże chorób nowotworowych zostało potwierdzone dopiero stosunkowo niedawno, co można badań za pomocą starannie dobranych testów genetycznych.

Badania genetyczne polegają na identyfikacji zmian (mutacji) w genach, które mogą:

• zwiększać ryzyko zachorowania na nowotwór (np. mutacje BRCA1/BRCA2 w raku piersi i jajnika);
• wpływać na sposób rozwoju nowotworu;
• determinować odpowiedź na konkretne terapie.

Wyróżniamy dwa typy mutacji:

• dziedziczne – obecne od urodzenia, przekazywane w rodzinie;
• somatyczne – nabyte w ciągu życia, obecne tylko w komórkach nowotworowych.

Badania genetyczne w diagnostyce nowotworów są wyjątkowo istotne, ponieważ umożliwiają wczesną identyfikację ryzyka. Pacjenci ze stwierdzonymi mutacjami dziedzicznymi mogą podjąć działania profilaktyczne (np. częstsze badania, profilaktyczne zabiegi), co pozwala na szybkie rozpoznanie ewentualnej choroby. Dodatkowo określenie typu nowotworu na poziomie molekularnym pozwala dobrać skuteczniejsze leczenie jeszcze zanim okaże się ono potrzebne.

Jakie nowotwory mogą być wykryte dzięki badaniom genetycznym?

Badania genetyczne nowotworów nie są skuteczne w przypadku każdego rodzaju raka, jednak przy wielu postaciach i typach okazują się być nieocenioną pomocą. Należy jednocześnie podkreślać, że badania genetyczne nie wykrywają samego nowotworu, lecz mutacje genetyczne, które zwiększają ryzyko jego wystąpienia lub wpływają na jego przebieg. 

Jakie nowotwory mogą być wykryte dzięki badaniom genetycznym? Są to przede wszystkim nowotwory dziedziczne:

• rak piersi i jajnika – mutacje w genach BRCA1 i BRCA2;
• rak jelita grubego – zespół Lyncha i polipowatość rodzinna (FAP) są związane z mutacjami w genach MLH1, MSH2, APC;
• rak prostaty – mutaje w genach BRCA2 oraz HOXB13;
• rak trzustki – mutacje BRCA2, PALB2 i CDKN2A;
• rak tarczycy – szczególnie postać rdzenna może mieć podłoże genetyczne (mutacje RET).

Jak również nowotwory nabyte:

• rak płuca – mutacje w genach EGFR, ALK, KRAS;
• czerniak – mutacje BRAF;
• rak żołądka, trzonu macicy, mózgu.

Jeśli już wiemy, co to są badania genetyczne i w których przypadkach sprawdzą się najlepiej, możemy wstępnie ustalić, czy warto w naszym przypadku wdrożyć taką genetyczną profilaktykę. Z pewnością przy rodzinnym występowaniu nowotworów jest to wskazane. Chcąc uzyskać więcej informacji na ten temat lub sprawdzić, czy rzeczywiście się kwalifikujemy do diagnostyki genetycznej, najlepiej skonsultować się z lekarzem.

Czynniki ryzyka, które wskazują na konieczność wykonania testów genetycznych

Podstawowym kryterium kwalifikacji pacjenta do przeprowadzenia testów predyspozycji nowotworowej jest wywiad rodzinny. Pod uwagę bierze się rodzaj zdiagnozowanych nowotworów w rodzinie, stopień pokrewieństwa, płeć oraz wiek chorego w momencie rozpoznania schorzenia. Występowanie w rodzinie określonych nowotworów pozwala na indywidualne wybranie odpowiednich testów. Szczególne wskazania to:

• powtarzające się przypadki tego samego typu nowotworu – np. rak piersi u kilku kobiet w rodzinie;
• nowotwory u mężczyzn w rodzinie typowe dla kobiet – np. rak piersi u mężczyzny może wskazywać na mutację BRCA;
• zachorowanie na raka przed 50. rokiem życia – np. rak jelita grubego, piersi, jajnika, prostaty, jak również nowotwory u dzieci i młodzieży, ponieważ mogą mieć podłoże genetyczne;
• dwa lub więcej nowotworów u jednej osoby – np. rak piersi i jajnika, rak jelita grubego i żołądka.

Bardzo często lekarz (niekoniecznie onkolog) może zasugerować wykonanie badań genetycznych w kierunku nowotworów.

Jakie konkretne testy genetyczne są stosowane w diagnostyce nowotworów?

Jak wyglądają badania genetyczne na raka i jakie konkretnie mają największe zastosowanie? Badania genetyczne na raka są bezpieczne, nieinwazyjne i coraz powszechniej dostępne. Ich przebieg można przedstawić skrótowo w 4 prostych krokach:

1. Konsultacja z lekarzem genetykiem — omawiana jest historia zdrowia pacjenta i jego rodziny;
2. Pobranie materiału biologicznego — najczęściej krwi żylnej, choć niekiedy pobiera się wymaz z jamy ustnej bądź próbkę śliny;
3. Analiza laboratoryjna DNA i konkretnych genów (np. BRCA1, BRCA2, TP53, APC) pod kątem mutacji. Wykorzystywane są techniki takie jak: PCR – szybka analiza znanych mutacji, sekwencjonowanie DNA – dokładne odczytanie kodu genetycznego oraz NGS – nowoczesna metoda pozwalająca badać wiele genów jednocześnie;
4. Interpretacja wyników oraz omówienie ich z lekarzem genetykiem.

Rodzaj badania genetycznego dobiera lekarz genetyk na podstawie wywiadu i ewentualnych wyników innych badań pacjenta, jeśli takie były wykonywane.

Jakie korzyści daje wczesne wykrycie predyspozycji genetycznych do nowotworów?

Największą korzyścią wczesnego wykrycia predyspozycji genetycznych do nowotworu jest profilaktyka zachorowania w przyszłości. Pacjenci z wykrytymi mutacjami mogą wdrożyć działania zapobiegawcze: częstsze badania kontrolne, zmiany stylu życia, a czasem zabiegi profilaktyczne (np. mastektomia przy mutacji BRCA1/2). Możliwe jest też unikanie czynników ryzyka, takich jak palenie tytoniu, nadwaga czy ekspozycja na promieniowanie słoneczne. 

Dodatkowo systematyczne badania u osób z predyspozycjami pozwalają wykryć raka na bardzo wczesnym etapie, gdy leczenie jest najskuteczniejsze. Jeśli więc dany pacjent stwierdzi u siebie predyspozycję genetyczną do raka jelita grubego, powinien co 2 lata profilaktycznie wykonywać kolonoskopię, dzięki której będzie mógł szybko wdrożyć leczenie, jeśli okaże się ono konieczne.

Na koniec warto wspomnieć, że jeśli mutacja jest dziedziczna, inni członkowie rodziny mogą się przebadać i wdrożyć profilaktykę. To szczególnie istotne w rodzinach z historią raka piersi, jajnika, jelita grubego czy prostaty.

Bibliografia

1. Wyrębska A., Constantinou M., Banaszkiewicz M., Kałużewski B., Testy genetyczne w profilaktyce i diagnostyce choroby nowotworowej, Medycyna Ogólna, 14/2008.
2. Tysarowski A.,  Szumera-Ciećkiewicz A., Marszałek A., Diagnostyka molekularna nowotworów — podejście praktyczne, Biuletyn Polskiego Towarzystwa Onkologicznego NOWOTWORY 2024, tom 9, nr 6, 419–436.
3. Wasąg B., Badania genetyczne w onkologii, 1/2017.