Profilaktyka nowotworów — jakie badania warto wykonać?

• Dlaczego profilaktyka jest kluczowa w walce z nowotworami?
• Badania przesiewowe dla kobiet
• Badania przesiewowe dla mężczyzn
• Uniwersalne badania profilaktyczne dla wszystkich
• Znaczenie wywiadu rodzinnego i oceny ryzyka
• Kiedy i jak często wykonywać badania kontrolne?

Dlaczego profilaktyka jest kluczowa w walce z nowotworami?

Zgodnie z danymi Krajowego Rejestru Nowotworów w Polsce odnotowuje się rocznie ponad 160 tysięcy nowych zachorowań na nowotwory złośliwe oraz około 100 tysięcy zgonów. Ponad 1 mln osób żyje z chorobą nowotworową rozpoznaną w ciągu poprzedzających 15 lat. Nowotwory złośliwe stanowią drugą przyczynę zgonów w Polsce, po chorobach układu krążenia. 

Profilaktyka jest kluczowa dla walki z różnego rodzaju nowotworami, ponieważ:

• zmniejsza ryzyko zachorowania - jeśli ustalimy prawdopodobieństwo zachorowania na poszczególne nowotwory, możemy wdrożyć skuteczne działania profilaktyczne, które sprawią, że w dużej mierze możemy im zapobiegać. Tym samym być może nigdy się nie rozwiną, a my pozostaniemy zdrowi;
• pozwala wykryć raka we wczesnym stadium jego rozwoju - badania przesiewowe umożliwiają wykrycie zmian, zanim zaczną one dawać zauważalne objawy. A wczesne wykrycie to ogromna różnica: leczenie jest wtedy prostsze, mniej obciążające i znacznie skuteczniejsze;
• ratuje życie - nierzadko wczesne wykrycie choroby nowotworowej pozwala na całkowite jej wyleczenie. W innym razie może dojść do śmierci pacjenta pomimo wdrożenia działań onkologicznych;
• obniża intensywność skutków raka - wczesne wykrycie dzięki właściwie dobranym badaniom profilaktycznym zmniejsza intensywność objawów (nie rozwiną się one w pełni), co znacząco wpływa na nasz codzienny komfort i samopoczucie.

Profilaktyka nowotworowa nie wymaga specjalistycznej wiedzy ani ogromnych nakładów finansowych — tylko konsekwencji i świadomości.

Badania przesiewowe dla kobiet

Rodzaj rekomendowanych badań przesiewowych dla kobiet zależy od ich wieku, ale również predydspozycji genetycznych. Przykładowy harmonogram prezentuje się następująco:

• kobiety w wieku 20-39 lat - cytologia (z reguły co 3 lata), samobadanie piersi (raz w miesiącu), USG piersi (raz w roku) oraz badania ogólne takie jak morfologia, glukoza, profil lipidowy, hormony tarczycy (raz w roku);
• kobiety w wieku 40-49 lat - mammografia (zwykle co 1-2 lata), cytologia (co 3 lata), USG piersi (raz w roku, jako uzupełnienie mammografii), USG tarczycy (raz w roku), badania metaboliczne, w tym badania krwi i ciśnienia tętniczego (raz w roku);
• kobiety powyżej 50. roku życia - mammografia (co 1-2 lata), kolonoskopia (co 10 lat), cytologia (co 3 lata), densytometria (zgodnie z zaleceniem lekarza, częściej po 60. roku życia), badania sercowo-naczyniowe, w tym EKG.

Badania przesiewowe pozwalają wykryć choroby — w tym nowotwory — na bardzo wczesnym etapie, kiedy leczenie jest najskuteczniejsze. Oczywiście jeśli kobieta znajduje się w grupie ryzyka poszczególnych nowotworów, powinna niektóre badania kontrolne wykonywać częściej. Przykładowo kobieta obciążona genetycznie predyspozycją do raka piersi powinna we wcześniejszym wieku, niż jest to rekomendowane, rozpocząć mammografię, a cytologia również powinna być wykonywana częściej, nawet raz w roku. Częstotliwość badań kontrolnych wówczas jest dobierana indywidualnie.

Badania przesiewowe dla mężczyzn

W przypadku mężczyzn harmonogram badań przesiewowych może prezentować się w następujący sposób:

• mężczyźni w wieku 20-29 lat - podstawowe badania krwi (raz w roku), badanie moczu (raz w roku), samobadanie jąder (raz w miesiącu, jako że rak jąder najczęściej dotyczy właśnie młodych mężczyzn);
• mężczyźni w wieku 30-39 lat - wszystkie badania kontrolne z poprzedniej grupy, a dodatkowo również enzymy wątrobowe, TSH i badania urologiczne;
• mężczyźni w wieku 40-49 lat - wszystkie badania kontrolne z poprzedniej grupy, a dodatkowo także badanie prostaty per rectum (przy niepokojących objawach lub obciążeniu rodzinnym), EKG, PSA (marker chorób prostaty), USG jamy brzusznej (przy niepokojących objawach);
• mężczyźni w wieku powyżej 50 lat - kolonoskopia (co 10 lat), PSA wraz z badaniem urologicznym (coo 1-2 lata), densytometria, kontrola sercowo-naczyniowa.

Oczywiście większość badań dostępna jest w Polsce w ramach Narodowego Funduszu Zdrowia (NFZ), jednak z reguły od konkretnego wieku. Dla przykładu na NFZ kolonoskopia profilaktyczna jest wykonywana co 10 lat w ramach Programu Badań Przesiewowych, dla osób w wieku 50-65 lat lub 40-49 lat z obciążeniem rodzinnym, o ile nie mają objawów i nie miały badania w ciągu ostatniej dekady. 

Uniwersalne badania profilaktyczne dla wszystkich

Jeśli tematem jest profilaktyka nowotworowa, jakie badania uniwersalne, bez względu na płeć, można wykonywać, by czuć się bezpiecznie? Takimi badaniami są:

• morfologia krwi i badanie ogólne moczu - najlepiej raz w roku bez względu na wiek;
• pomiar ciśnienia tętniczego - zalecany regularnie bez względu na wiek i płeć, najlepiej przez tydzień mierzyć ciśnienie w stałych porach w ciągu dnia, prowadząc kalendarzyk. Jeśli wyniki będą nieprawidłowe, warto udać się na profesjonalną kontrolę do kardiologa;
• kolonoskopia - czyli oględziny światła jelita grubego;
• badania skóry i wszystkich znamion skórnych, czyli dermatoskopia - raz w roku;
• RTG klatki piersiowej lub niskodawkowa tomografia komputerowa - rekomendowana osobom z obciążeniem genetycznym raka płuc lub przewlekłym palaczom papierosów bez względu na płeć, zgodnie z zaleceniem lekarza;
• badania jamy ustnej w kierunku profilaktyki raka gardła i jamy ustnej - raz w roku;
• USG jamy brzusznej, co pozwala wykryć ewentualne zmiany na narządach wewnętrznych, zwykle co 1-2 lata u osób z obciążeniami lub przy nietypowych objawach.

Oczywiście dobór badań dodatkowych i rozszerzonych odbywa się już na podstawie wyników wyżej wymienionych badań. 

Znaczenie wywiadu rodzinnego i oceny ryzyka

Wywiad zdrowotny i rodzinny to podstawa każdej wizyty lekarskiej. Wszystko dlatego, że zgłaszane przez pacjenta dolegliwości pozwalają na zawężenie obszaru poszukiwań przyczyn ich występowania. Dla przykładu, jeśli pacjent zgłasza duszności, przewlekły kaszel i szybsze męczenie się, lekarz raczej w pierwszej kolejności myśli o patologiach układu oddechowego. Z kolei zaburzenia trawienia, bóle brzucha, krwiste biegunki są wskazaniem do poszerzenia diagnostyki gastroenterologicznej.

Wywiad jest też podstawą oceny ryzyka chorób nowotworowych, ponieważ jeśli w najbliżej rodzinie (dziadek, babcia, mama, tata, brak, siostra) osoby chorują na raka, ryzyko rozwoju będzie wyższe. Oczywiście to nie oznacza, że choroba na pewno się pojawi, ale że warto wdrożyć bardziej intensywną profilaktykę. 

Dodatkowo wywiad rodzinny pomaga lekarzom ocenić, czy w rodzinie mogą występować mutacje genów takich jak: BRCA1/BRCA2 (rak piersi, jajnika, prostaty), MLH1, MSH2, MSH6 (zespół Lyncha — rak jelita grubego i inne), APC (polipowatość rodzinna). W takich sytuacjach rekomenduje się wcześniejsze rozpoczęcie badań przesiewowych, częstsze kontrole, jak również niekiedy badania genetyczne.

Kiedy i jak często wykonywać badania kontrolne?

Profilaktyka nowotworów (i innych chorób) jest zdecydowaną podstawą, dlatego raz w roku każda osoba bez względu na wiek i płeć powinna wykonywać: badania krwi (morfologia, glukoza, lipidogram, hormony tarczycy), badania moczu, pomiar ciśnienia tętniczego, kontrolę stomatologiczną, badanie skóry i pieprzyków u dermatologa. Dodatkowo raz w roku kobietom rekomenduje się kontrole ginekologiczne z USG piersi. 

Co 1-2 lata należy dodatkowo wykonywać pomiar OB i CRP, kreatyninę, próby wątrobowe (są to badania krwi), a także USG jamy brzusznej. Co 10 lat zaleca się wykonywać kolonoskopię, jednak z reguły dopiero począwszy w momencie ukończenia 50. roku życia, wcześniej ryzyko jest niewielkie, o ile nie występuje obciążenie rodzinne lub genetyczne rakiem jelita grubego. 

Oczywiście podstawową, uniwersalną diagnostykę rozszerza się o badania dedykowane mężczyznom lub kobietom (szczegółowa profilaktyka nowotworów, badania dobierane do płci), które wymieniono wcześniej. Takie postępowanie w dużym stopniu może nam i naszym bliskim zapewnić bezpieczeństwo. 

Bibliografia

1. https://www.gov.pl/web/zdrowie/jak-sie-chronic-przed-rakiem. 
2. https://www.senat.gov.pl/gfx/senat/userfiles/_public/k11/agenda/wydarzenia/2025/rok_edu_zdrowotnej/onkologia2025_katalog_druk.pdf.