Kortyzol, czyli hormon stresu — normy i objawy podwyższenia

W dzisiejszych czasach stres towarzyszy każdemu człowiekowi w pracy zawodowej, życiu osobistym, obowiązkach domowych. Każdego dnia zmagamy się z sytuacjami, które go wywołują w mniejszym lub większym stopniu. Podczas stresowania się miejsce ma wyrzut kortyzolu, zwanego hormonem stresu. Co warto o nim wiedzieć?

Co to jest kortyzol?

Kortyzol (tzw. hormon stresu) należy do glikokortykosteroidów syntezowanych i wydzielanych przez korę nadnerczy, jednak oba te procesy są regulowane przez ACTH — hormon przysadki mózgowej. Udowodniono, że odpowiednie ilości kortyzolu są niezbędne do właściwego funkcjonowania całego organizmu, zwłaszcza w sytuacjach działania, gdy wykonujemy określone czynności. Ma on wielokierunkowe właściwości. Pobudza układ nerwowy współczulny, co dawniej (wiele tysięcy lat temu) miało ogromne znaczenie dla przeżycia. W sytuacji stresowej dochodziło wówczas do intensywnego wyrzutu kortyzolu, co włączało tryb “uciekaj albo walcz”. 

Współczesny tryb życia niestety powoduje przewlekłe utrzymywanie się wysokiego poziomu kortyzolu, co ma destruktywny wpływ na organizm. Diagnostyką i leczeniem tego problemu zajmuje się lekarz endokrynolog. Warto bowiem zaznaczyć, że w niektórych sytuacjach nadmierna produkcja hormonu stresu wiąże się z obecnością poważnych chorób wymagających leczenia. 

Funkcje kortyzolu w ciele człowieka

Kortyzol zwany jest hormonem stresu, ponieważ jego wyrzut ma miejsce właśnie w odpowiedzi organizmu na czynniki stresogenne, co wyzwala silne pobudzenie współczulnego układu nerwowego. W efekcie:

• naczynia krwionośne ulegają zwężeniu, wzrasta ciśnienie tętnicze krwi;
• akcja serca wyraźnie przyspiesza;
• następuje pobudzenie glukoneogenezy, co wpływa na wzrost stężenia glukozy we krwi;
• dochodzi do uwolnienia wapnia z kości, dzięki czemu mięśnie kurczą się prawidłowo i szybko;
• zmysły wyostrzają się;
• następuje zwiększona produkcja śliny i potu, czemu towarzyszy zwolnienie czynności trawiennej żołądka i jelit;
• rozszerzają się źrenice.

Wszystkie te czynniki mają przygotować i zmobilizować organizm do działania lub ucieczki. Jeśli sytuacja ma miejsce sporadycznie, jest potrzebna, ponieważ umożliwia dostosowanie się organizmu do nagłej zmiany warunków. To właśnie wzrost poziomu kortyzolu odpowiada za motywację, działanie, dążenie do celu, chęć wygrywania zawodów i konkursów. Jest to wówczas tzw. pozytywny stres. We właściwych, niewielkich ilościach kortyzol jest też niezbędny do prawidłowej czynności układu immunologicznego i zwalczania patogenów czy stanów zapalnych. Jednak długotrwały stres, a w konsekwencji przewlekły nadmiar kortyzolu oraz katecholamin, jest szkodliwy dla człowieka.

Kortyzol — normy

Standardowa próbka krwi pobrana w godzinach porannych powinna dać wynik pomiędzy 5 a 25 µg/dl. Wieczorem poziom kortyzolu najczęściej maleje do 2–9 µg/dl. 

Podwyższony kortyzol — przyczyny

Do podwyższenia poziomu kortyzolu w XXI wieku najczęściej prowadzi sytuacja stresowa, która może być związana m.in. z nadmiarem obowiązków, życiem w biegu, pogonią za awansami i kolejnymi osiągnięciami, zmartwieniami wynikającymi z problemów zdrowotnych czy finansowych. Dla każdego człowieka stres jest czymś innym i wywołują go różne bodźce. Pomimo tego podwyższony kortyzol może być konsekwencją:

• długotrwałego wysiłku fizycznego;
• nadmiaru kofeiny;
• długotrwałej głodówki lub nadmiernie restrykcyjnej diety;
• choroby Cushinga;
• guzów przysadki mózgowej i/lub nadnerczy;
• nadczynności nadnerczy;
• infekcji wirusowych, zwłaszcza ogólnoustrojowych.

Problem podwyższonego kortyzolu jest realnym zagrożeniem współczesnych pacjentów i z całą pewnością nie powinien być bagatelizowany.

Podwyższony kortyzol — objawy

Wyrzut kortyzolu odczuwa się praktycznie natychmiast. Człowiek odczuwa przyspieszenie tętna, co przejawia się zwiększeniem częstotliwości bicia serca, zaczerwienieniem na twarzy czy uczuciem gorąca. Może pojawić się drżenie rąk, nadmierna potliwość ciała oraz suchość w jamie ustnej. Niektórzy doświadczają subiektywnego uczucia ściskania w brzuchu i lekkich zawrotów głowy. 

Zdarza się jednak, zwłaszcza przy przewlekłym stresie, że żadne powyższe objawy nie wystąpią, a mimo tego poziom kortyzolu jest podwyższony, co utrzymuje się przez dłuższy czas lub pojawia bardzo często. Przewlekle podwyższony kortyzol może mieć następujące konsekwencje zdrowotne:

• skurcz naczyń krwionośnych sprawia, że krew nie krąży po całym ciele tak, jak powinna, a tkanki są mniej odżywione i dotlenione;
• wysokie ciśnienie tętnicze zwiększa ryzyko zawału serca i udaru mózgu, prowadzi do przewlekłych bólów i zawrotów głowy;
• pojawia się zmęczenie, apatia, senność, co z kolei obniża samopoczucie i zwiększa ryzyko depresji;
• pojawia się wypalenie zawodowe;
• serce zwiększa swój rozmiar, czego efektem może być kardiomiopatia — choroba potencjalnie śmiertelna;
• wzrasta ryzyko chorób autoimmunologicznych, w tym reumatycznych i nowotworowych, co wiąże się z silnym stresem oksydacyjnym i nadmiarem wolnych rodników tlenowych w organizmie;
• spada odporność, wzrasta podatność na infekcje;
• dochodzi do niepłodności, zaburzeń cyklu miesiączkowego u kobiet i zaburzeń libido;
• tworzą się obrzęki, ponieważ kortyzol prowadzi do podwyższenia stężenia sodu w płynach ustrojowych;
• pojawiają się objawy ze strony układu nerwowego — drżenia rąk, napady gorąca, zaburzenia czucia, obniżenie progu bólu, zaburzenia snu, drgawki, parestezje;
• wzrasta ryzyko otyłości, a metabolizm wyraźnie zwalnia;
• dochodzi do rozkładu białek mięśniowych, przez co mięśnie stają się słabsze i tracą swoją objętość;
• kości stają się słabsze, z tendencją do osteoporozy, wzrasta ryzyko patologicznych złamań i wad postawy;
• w organizmie powstają liczne stany zapalne.

Udowodniono również wpływ nadmiernego stężenia kortyzolu na generowanie metylacji DNA, co może w konsekwencji prowadzić do wyciszenia ekspresji genów. 

Jak zbadać poziom kortyzolu?

Poziom kortyzolu można zbadać na podstawie analizy próbki krwi pobranej z żyły łokciowej, badanie kosztuje około 40. Niestety nie zawsze wyniki są wiarygodne, ponieważ wiele osób stresuje się samym faktem pobierania krwi, co ma ogromny wpływ na poziom hormonu stresu w momencie wkłucia. Niektórzy przychodzą na badanie z biegu, bez przeznaczenia 15-20 minut na odpoczynek. Wówczas rzetelniejsze jest zbadanie poziomu kortyzolu z dobowej zbiórki moczu lub z próbki śliny.

Podwyższony kortyzol — leczenie

Jeśli podwyższony poziom kortyzolu wiąże się z chorobami przewlekłymi, dąży się do ich stabilizacji, najczęściej za pomocą starannie dobranej przez endokrynologa farmakoterapii. Wszelkie guzy produkujące hormon stresu leczy się drogą operacji (wycięcia ich), zaś przy nowotworach pojawia się konieczność chemioterapii i/lub radioterapii. W pozostałych przypadkach wystarczy zmiana stylu życia, zadbanie o work-life balance i własne potrzeby, odpoczynek. Osoby z tendencją do silnego stresowania się powinny zaczerpnąć porady psychoterapeutycznej.