Mutyzm — przyczyny, objawy, leczenie

Zdolność mowy, a więc i kontaktowania się słownie ze światem zewnętrznym, jest niezwykle ważną cechą każdego człowieka. Niestety w ostatnim czasie obserwuje się wzrost częstości diagnozowania zaburzeń mowy, wśród których wymienić należy m.in. mutyzm. To problem przeważnie występujący u dzieci, dlatego jego diagnostyką i leczeniem zajmuje się neurologopeda dziecięcy.

Mutyzm — co to dokładnie jest?

Mutyzm to stosunkowo często występujące zaburzenie z zakresu neurologopedii, obejmujące niemożność posługiwania się mową, przy jednoczesnym zachowaniu rozumienia mowy i zdolności porozumiewania się w inny sposób (np. pismem). Wyróżnia się 2 podstawowe rodzaje mutyzmu:

• mutyzm organiczny — spowodowany wadami anatomicznymi krtani, podniebienia, gardła bądź obszarów mózgu odpowiedzialnych za mowę;
• mutyzm funkcjonalny — o podłożu psychicznym, występujący znacznie częściej od poprzedniego. Dziecko ma możliwości anatomiczne do mowy, jednak z różnych względów (np. lęku lub braku bezpieczeństwa) nie decyduje się na jej wykorzystanie.

Mutyzm funkcjonalny dzieli się ponadto na następujące rodzaje:

• mutyzm całkowity — dziecko nie mówi względem nikogo, komunikuje się z otoczeniem za pomocą mowy niewerbalnej;
• mutyzm sytuacyjny — dziecko nie mówi w konkretnych sytuacjach, np. takich, które wywołują u niego stres;
• mutyzm wybiórczy — dziecko komunikuje się za pomocą mowy wyłącznie z wybranymi przez siebie osobami.

Zdecydowanie najczęściej diagnozuje się mutyzm wybiórczy u dzieci. Warto zatem dokładnie dowiedzieć się, co to jest mutyzm wybiórczy, jak przebiega i w jaki sposób można go leczyć.

Mutyzm wybiórczy — przyczyny

Wybiórczy mutyzm u dzieci może mieć wiele przyczyn, jednak zawsze znajdują się one w jego psychice i mają podłoże emocjonalne. Zalicza się go więc do grona zaburzeń lękowych. Często pojawia się w sytuacjach, które są dla dziecka niekomfortowe, stresujące, wzbudzają jego lęk lub niepokój. W odniesieniu do ludzi czynnikiem ryzyka może być przebywanie w większej grupie, jak również brak wystarczającego poczucia bezpieczeństwa. Dzieci z mutyzmem wybiórczym mogą nie wykazywać chęci rozmowy z obcymi osobami, sprawnie posługując się mową w domu lub w grupie przyjaciół.  

Mutyzm wybiórczy — objawy

Cechy dziecka z mutyzmem wybiórczym są dość charakterystyczne, dlatego w większości przypadków rozpoznanie problemu nie stanowi większych trudności. To zaburzenie zdeterminowane emocjonalnie i polegające na wybiórczej komunikacji werbalnej w ściśle określonych sytuacjach społecznych lub w interakcji jedynie z konkretnymi osobami. Oznacza to, że dziecko:

• całkowicie rozumie mowę innych osób, lecz nie uczestniczy w rozmowie i nie posługuje się mową;
• sytuacje i osoby, w odniesieniu do których dziecko zachowuje mowę lub traci ją, przyjmują względnie stały wzorzec — są powtarzalne i przewidywalne.

Innymi słowy, dziecko może wykazywać chęć rozmowy wyłącznie z rodzicami lub osobami bliskimi, a także wówczas, gdy nie znajduje się w miejscu publicznym. Przebieg mutyzmu wybiórczego może być różny — to od dziecka zależy, kiedy i w stosunku do kogo posługuje się mową. 

Zaburzenie przeważnie rozwija się miedzy 3. a 5. rokiem życia, natomiast objawy występują jedynie w pewnych miejscach, sytuacjach, w obecności osób, w stosunku do których dziecko nie czuje się komfortowo. Bardzo często obserwuje się epizody mutyzmu wybiórczego wówczas, gdy dziecko wie, że będzie słyszane i widziane przez większą grupę osób (np. podczas przedstawienia w szkole lub na forum klasy). 

Jak zdiagnozować mutyzm?

Diagnostyka mutyzmu opiera się głównie na obserwacji objawów i szczegółowym wywiadzie z rodzicami i/lub nauczycielami dziecka. Nie ma natomiast żadnych badań obrazowych lub laboratoryjnych, które mogłyby zdiagnozować ten problem. Aby stwierdzić mutyzm wybiórczy, muszą zostać spełnione następujące kryteria: 

• konsekwentna niemożność mówienia w pewnych sytuacjach lub do określonych osób;
• zakłócenie wpływające negatywnie na osiągnięcia szkolne, komunikację społeczną;
• czas trwania problemu dłuższy niż miesiąc;
• niemożność mówienia niewynikająca z niewiedzy lub braku znajomości języka.

Jednocześnie należy wykluczyć inne możliwe przyczyny takiego zachowania, np. afazję, autyzm czy wady słuchu. Diagnostyką i leczeniem mutyzmu zajmuje się zespół interdyscyplinarny składający się z psychologa, psychoterapeuty oraz neurologopedy dziecięcego. 

Mutyzm wybiórczy — terapia

Terapia jest wieloetapowa i różnorodna. Ma na celu przede wszystkim stworzenie dziecku warunków bezpieczeństwa, zmniejszanie jego poziomu lęku i stresu oraz zapewnienie całkowitego zrozumienia. Niewskazane jest zmuszanie go do mowy, karanie za brak podejmowania rozmowy bądź denerwowanie się na jego zachowania. To jedynie pogłębi problem. Zwiększenie poczucia własnej wartości i pewności siebie jest istotnym elementem działań. Terapia powinna przebiegać pod okiem doświadczonego psychoterapeuty dziecięcego oraz neurologopedy dziecięcego. W skrajnych przypadkach dziecku przepisuje się niezbyt silne leki przeciwdepresyjne, choć zwykle nie jest to konieczne. Przy problemie, jakim jest mutyzm wybiórczy, leki mogą stanowić wyłącznie uzupełnienie leczenia, a nie jego podstawę. 

Czy można wyleczyć mutyzm wybiórczy?

Mutyzm wybiórczy za zaburzenie o charakterze przejściowym, zatem jak najbardziej można je całkowicie wyleczyć. Rokowania są lepsze w przypadku młodszych pacjentów oraz przy wczesnym rozpoznaniu problemu i wdrożeniu leczenia. Im dłużej trwa mutyzm, tym dłuższy będzie czas leczenia.