Wstrząs anafilaktyczny — jak rozpoznać i co zrobić?

Spośród stanów bezpośrednio zagrażających życiu, to właśnie wstrząs anafilaktyczny zalicza się do grona występujących najczęściej. Przeważnie jest konsekwencją nadmiernej reakcji alergicznej, dlatego wszyscy pacjenci z alergiami powinni znajdować się pod opieką alergologa. Stan ten może mieć jednak także inne przyczyny, które z pewnością warto znać.

Co to jest wstrząs anafilaktyczny?

Wstrząs anafilaktyczny to stan zagrożenia życia, polegający na niedostatecznym przepływie krwi przez tkanki. Może wystąpić zarówno u alergików, jak i u ludzi, którzy wcześniej nie doświadczyli podobnej reakcji i nie zmagają się ze zdiagnozowaną alergią. Wskutek znacznego spadku ciśnienia tętniczego krwi i obrzęku dróg oddechowych w krótkim czasie może dojść do śmierci osoby poszkodowanej. Dlatego wymagana jest natychmiastowa pomoc medyczna.

Światowa Organizacja Alergii podaje, że rocznie na całym świecie częstość występowania anafilaksji obejmuje 80-120 przypadków na 1 mln osób. Natomiast w Europie 1 na 300 osób przynajmniej raz w życiu doświadczyła anafilaksji.

Wstrząs anafilaktyczny — przyczyny

Najczęstszym mechanizmem powstawania wstrząsu anafilaktycznego jest uczulenie na alergen, co powoduje reakcję organizmu IgE-zależną z pobudzeniem – degranulacją komórek tucznych. Syntezują one znaczne ilości silnych mediatorów zapalnych, takich jak histamina, tryptaza, metabolity kwasu arachidonowego, tlenek azotu. Wzrasta przepuszczalność naczyń krwionośnych i w związku z tym następuje szybkie przemieszczanie się płynów wewnątrznaczyniowych do przestrzeni wewnątrznaczyniowej, czego konsekwencją jest utrata do 35% objętości krwi krążącej. W związku z alergiami wstrząs anafilaktyczny przeważnie pojawia się przy następujących alergenach:

• jad owadów błonkoskrzydłych, głównie pszczoły, osy i szerszenie;
• jad mrówek;
• orzeszki ziemne;
• mak;
• krewetki;
• niektóre leki, np. aspiryna, penicylina;
• białka mleka krowiego;
• pszenica.

Jeżeli wyżej opisany mechanizm rozwinie się bez związku z reakcją IgE-zależną (co mimo wszystko przebiega z syntezą mediatorów zapalnych), powstały zespół dolegliwości zwie się dla odróżnienia wstrząsem anafilaktoidalnym lub idiopatycznym. Jest to wstrząs niealergiczny, który może zostać wywołany np. nagłym skokiem do lodowatej wody.

Dowiedz się więcej o testach alergicznych z tego artykułu: Jak wyglądają testy alergologiczne? Kiedy je zrobić?

Wstrząs anafilaktyczny — objawy

Jak rozpoznać wstrząs anafilaktyczny? Objawy pojawiają się dość szybko po wniknięciu alergenu do organizmu. Najczęściej są to:

• bóle i zawroty głowy;
• obrzęk twarzy i szyi utrudniający oddychanie;
• świąd całego ciała;
• zlewne poty;
• napady gorąca;
• wymioty;
• bladość skóry;
• duszności;
• obrzęk języka;
• zaburzenia czynności serca (jego zwolnienie lub początkowo przyspieszenie).

Jeśli nie zostaną podjęte działania medyczne, dochodzi do znacznego spadku ciśnienia tętniczego krwi, co z kolei prowadzi do drgawek i utraty przytomności. Pacjent znajduje w stanie bezpośredniego zagrożenia życia. Jak wygląda wstrząs anafilaktyczny przy alergiach pokarmowych i na leki? Wówczas aż u blisko 80–90% chorych pozostałe objawy poprzedza pojawienie się zmian skórnych – np. pokrzywki, tuż po spożyciu uczulającego pokarmu lub przyjęciu danego leku.

Wstrząs anafilaktyczny — leczenie

Pierwszą czynnością leczniczą przy wstrząsie anafilaktycznym jest szybkie podanie pacjentowi adrenaliny. Dorosłym podaje się domięśniowo 0,3–0,5 mg w  rozcieńczeniu 1:1000, a przy braku rezultatów czynność powtarza się po 5-15 minutach. U dzieci dawki są odpowiednio mniejsze, dobierane do szacowanej wstępnie masy ciała. Kobietom ciężarnym adrenalinę podaje się wyłącznie wtedy, jeśli ma ona na celu ratowanie życia i korzyści z jej stosowania przewyższają negatywne działanie na płód.

Postępowanie drugiego rzutu obejmuje usunięcie czynnika sprawczego, podawanie pacjentowi leków przeciwhistaminowych i glikokortykoidów oraz uzupełnianie elektrolitów. Jeśli pacjent nie doświadczył wcześniej wstrząsu anafilaktycznego i nie zmaga się z alergią, należy ustalić, jaki czynnik wywołał taką reakcję. Pacjent otrzymuje skierowanie do alergologa. 

Wstrząs anafilaktyczny — pierwsza pomoc

Jeśli u kogokolwiek zauważymy wstrząs anafilaktyczny, co robić, aby skutecznie mu pomóc? Taka wiedza przekazywana jest na każdym szkoleniu z pierwszej pomocy, a przez wzgląd na częstość występowania wstrząsu, powinien znać ją każdy człowiek. Udzielając pierwszej pomocy poszkodowanemu, trzeba zrobić wszystko, aby do krwi dostała się jak najmniejsza ilość alergenu. Jeśli zatem przyczyną dolegliwości było użądlenie owada, należy natychmiast usunąć żądło, natomiast jeśli objawy pojawiły się po spożyciu pokarmów, należy skłonić poszkodowanego do wymiotów.

Następnie taką osobę układa się w leżeniu na plecach z nogami uniesionymi ku górze, co pomaga przy hipotensji. W międzyczasie należy jak najszybciej zadzwonić na pogotowie ratunkowe, wyjaśniając sytuację. Osoby, które wiedzą, że są narażone na wstrząs anafilaktyczny i już go kiedyś przeszły, często mają przy sobie doustny lek przeciwhistaminowy — należy go podać. Jeśli natomiast dojdzie do zatrzymania krążenia przed przybyciem profesjonalnej pomocy, należy wykonać resuscytację.